Tương truyền, một viên quan thượng-thư tới nhà ông Lê Trọng Thứ, gặp Lê Quý Đôn ở dọc đường, Lê Quý Đôn trót thất lễ. Khi tới nhà, Lê Trọng Thứ gọi con ra trách mắng và đánh đòn. Quan thượng-thư thấy ông thông minh nên đã xin tha cho ông với điều kiện phải ứng-khẩu một bài thơ tạ tội. Cậu xin quan ra đầu đề. Quan nói: phụ thân cậu đã bảo cậu “rắn đầu rắn cổ”, cậu cứ lấy đó làm đề bài. Cậu ngẫm nghĩ một chốc rồi đọc bài thơ như sau:

Chẳng phải liu điu vẫn giống nhà!
Rắn đầu biếng học chẳng ai tha.
Thẹn đèn, hổ lửa, đau lòng mẹ,
Nay thét, mai gầm, rát cổ cha.
Ráo mép chỉ quen tuồng nói dối,
Lằn lưng cam chịu vết roi tra.
Từ rày Trâu, Lỗ chăm nghề học,
Kẻo hổ mang danh tiếng thế gia!

Đề bài là do quan đặt ra, ý nói cậu bé cứng đầu, lười học. Vậy mà Lê Quý Đôn đã tài tình sử dụng từ “rắn” để ghép vào trong nội dung các câu thơ của mình; rắn liu điu, rắn đầu, rắn hổ lửa, rắn mai gầm, rắn ráo, rắn thằn lằn, rắn hổ trâu, rắn hổ mang và còn ví mình như Khổng Tử - Mạnh Tử (từ nay Trâu, Lỗ xin siêng học; nước Trâu là quê hương của Khổng-Tử, nước Lỗ là quê hương của Mạnh-Tử).

Quan hết sức thán phục.

GIAI THOẠI VĂN CHƯƠNG.

Sưu tầm